HTTP: Protokolun əsasları və iş prinsipləri
HTTP (Hypertext Transfer Protocol) — internetdə məlumat ötürülməsi üçün istifadə olunan əsas protokollardan biridir. Bu, istifadəçi (adətən veb-brauzer) və server arasında məlumat mübadiləsini təmin edərək veb-tətbiqlərin və saytların işləməsini mümkün edir. Bu məqalədə biz HTTP-nin əsas aspektlərini, metodlarını, iş prinsipini və müasir texnologiyalarda rolunu araşdıracağıq.
HTTP Nədir?
HTTP — internetdə istifadə olunan TCP/IP protokollar dəstəsinin bir hissəsi olan tətbiq səviyyəli protokoldur. O, HTML kimi hipermətn sənədlərinin ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. HTTP, sorğu-cavab modeli əsasında işləyir, burada müştəri serverə sorğu göndərir və server uyğun məlumatları geri qaytarır.
HTTP-nin Əsas Xüsusiyyətləri
1. Müştəri-server arxitekturası
HTTP müştəri-server modeli əsasında işləyir, burada müştəri sorğu göndərən veb-brauzer və ya hər hansı digər tətbiqdir, server isə bu sorğuları emal edən və cavabları geri qaytaran veb-serverdir.
2. Vəziyyətsiz(statusu olmayan) protokol (Statelessness)
HTTP vəziyyətsiz protokoldur, yəni müştəri və server arasında hər bir qarşılıqlı əlaqə bir-birindən müstəqildir. Server, müştərinin əvvəlki sorğuları haqqında məlumat saxlamır , bu da emal etməni və miqyaslaşdırmanı asanlaşdırır.
3. HTTP Metodları
HTTP bir neçə metodu dəstəkləyir, hansı ki, resurs üzərində icra edilən əməliyyatın növünü müəyyən edir:
- GET: Resursun təqdimatını tələb edir. Ən çox məlumat əldə etmək üçün istifadə olunur.
- POST: Yeni resurs yaratmaq və ya mövcud resursu yeniləmək üçün serverə məlumat göndərir.
- PUT: Resurs haqqında mövcud məlumatları yükləyir. Göstərilən URI-də resurs yaratmaq və ya yeniləmək üçün istifadə olunur.
- DELETE: Göstərilən resursu silir.
- HEAD: Cavab başlıqlarını bədən olmadan tələb edir. Metaməlumatların ötürülmədən əldə edilməsi üçün istifadə olunur.
- OPTIONS: Resurs üçün serverin dəstəklədiyi metodları və digər seçimləri qaytarır.
4. HTTP Mesajının Strukturu
HTTP mesajları üç hissədən ibarətdir: başlanğıc xətti, başlıqlar və mesajın bədəni.
- Başlanğıc xətti: Sorğu üçün metod, URI və protokol versiyasını, cavab üçün isə protokol versiyasını, vəziyyət kodunu və səbəbini nəzərdə tutur.
- Başlıqlar: Sorğu və ya cavab haqqında əlavə məlumat təqdim edən açar-dəyər cütləri, məsələn, məzmun tipi, uzunluğu və s.
- Mesajın bədəni: Sorğu və ya cavabla ötürülən məlumatları nəzərdə tutur, məsələn, veb-səhifənin məzmunu və ya forma məlumatları.
5. Vəziyyət Kodları
Hər bir HTTP cavabı, sorğunun işlənməsinin nəticəsini göstərən vəziyyət kodunu ehtiva edir:
- 1xx (Məlumatlandırıcı): Sorğu alındı, emal davam edir.
- 2xx (Uğur): Sorğu uğurla işlənib.
- 3xx (Yönləndirmə): Sorğunun tamamlanması üçün əlavə tədbirlər görülməlidir.
- 4xx (Müştəri xətası): Sorğu sintaksis səhvi ehtiva edir və ya icra edilə bilməz.
- 5xx (Server xətası): Server düzgün sorğunu yerinə yetirə bilmədi.
HTTP Necə İşləyir
İstifadəçi sorğu göndərir: Siz brauzerinizin ünvan sətrinə URL yazıb Enter düyməsini basdıqda, brauzeriniz uyğun serverə HTTP sorğusu göndərir.
Server sorğunu emal edir: Server sorğunu alır, müvafiq tədbirləri yerinə yetirir (məsələn, məlumatları məlumat bazasından çıxarır və ya tətbiq məntiqini emal edir) və cavab hazırlayır.
Server cavab göndərir: Sorğu emal edildikdən sonra server müştəriyə cavab göndərir. Cavab vəziyyət kodunu, başlıqları və əksər hallarda cavabın məzmunu ilə birlikdə bədənini ehtiva edir.
Brauzer cavabı göstərir: Müştəri cavabı alır və onun növündən asılı olaraq onu göstərir (məsələn, veb səhifəni göstərir).
HTTP-də Təhlükəsizlik
1. HTTPS (HTTP Secure)
HTTPS — məlumatların şifrələnmiş əlaqə vasitəsilə təhlükəsiz ötürülməsini təmin edən HTTP protokolunun genişləndirilməsidir. HTTPS, SSL/TLS istifadə edərək məlumatları şifrələyir ki, bu da məlumatların məxfiliyini və bütövlüyünü təmin edir.
2. Doğrulama və səlahiyyət
HTTP, həmçinin, resurslara çıxışı idarə etməyə və məlumatların təhlükəsizliyini təmin etməyə imkan verən müxtəlif doğrulama və səlahiyyət mexanizmlərini dəstəkləyir.
HTTP, internetin və veb tətbiqlərinin işləməsini təmin edən əsas protokoldur. Onun sadəliyi və elastikliyi onu internetdə məlumat ötürülməsi üçün standart hala gətirmişdir. HTTP-nin əsas prinsiplərini və xüsusiyyətlərini başa düşmək, veb inkişaf etdiriciləri və şəbəkə mütəxəssisləri üçün müasir veb tətbiqlərində məlumatların səmərəli və təhlükəsiz ötürülməsini təmin edən mühüm bacarıqdır.
