Backend İnkişafı: Server tərəfi proqramlaşdırmanın ətraflı təhlili

Backend inkişafı (server tərəfi proqramlaşdırma) rəqəmsal məhsulların yaradılmasında əsas hissədir. O, tətbiqlərin server tərəfində işləməsini, məlumatların idarə olunmasını və biznes məntiqinin reallaşdırılmasını əhatə edir. Backend olmadan heç bir veb və ya mobil tətbiq tam funksional ola bilməz.
Backend nədir və necə işləyir?
Backend – görünməyən, lakin tətbiqlərin əsas funksionallığını təmin edən hissədir. İstifadəçi bir düyməni basdıqda və ya məlumat daxil etdikdə, bu əməliyyat serverə göndərilir. Server həmin məlumatı işləyir, bazadan məlumat alır və cavabı ön tərəfə (frontend) qaytarır.
Backend-in əsas komponentləri
- Serverlər – tətbiqlərin işlədiyi fiziki və ya virtual maşınlardır. Serverlər müştərilərdən (brauzer və ya tətbiqetmələrdən) sorğuları qəbul edir və uyğun cavablar qaytarır.
- Məlumat bazaları – tətbiqin istifadə etdiyi məlumatların saxlanıldığı yerlərdir (məsələn, istifadəçi məlumatları, sifarişlər, məhsullar).
- Tətbiq/Biznes məntiqi – xidmətin iş məntiqini həyata keçirən proqram kodu. Məsələn, məlumatların düzgünlüyünün yoxlanılması və ya hesablama əməliyyatları.
- API (Application Programming Interface) – müxtəlif komponentlər arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edən spesifikasiyalar. API frontend və digər sistemlərə serverlə əlaqə qurmağa imkan verir.
Backend üçün əsas texnologiyalar və dillər
Backend inkişafçıları müxtəlif alətlərdən istifadə edirlər. Alətlərin seçimi layihənin növündən, miqyasından və xüsusiyyətlərindən asılıdır.
Məhşur proqramlaşdırma dilləri
- Python – sadə və güclü bir proqramlaşdırma dili. Django və Flask çərçivələri ilə geniş istifadə olunur.
- JavaScript (Node.js) – həm frontend, həm də backend üçün istifadə olunan bir dil.
- Java – böyük layihələr üçün etibarlı seçimdir. Spring çərçivəsi ilə işlənir.
- Ruby – veb tətbiqlərin yaradılmasını asanlaşdıran Ruby on Rails çərçivəsi ilə məşhurdur.
- PHP – veb inkişaf üçün geniş istifadə olunan dil. Laravel və Symfony çərçivələri ilə məşhurdur.
- Go – yüksək performanslı sistemlər üçün Google tərəfindən yaradılmış bir dil.
Məlumat bazası idarəetmə sistemləri
- Əlaqəli olan (relational) məlumat bazaları (SQL):
- PostgreSQL – mürəkkəb sorğuları dəstəkləyən güclü və etibarlı məlumat bazası.
- MySQL – veb tətbiqlər üçün populyar və istifadəsi asan sistem.
- SQLite – kiçik layihələr üçün yüngül məlumat bazası.
- Əlaqəli olmayan (non-relational) məlumat bazaları (NoSQL):
- MongoDB – JSON formatında böyük həcmli məlumatların saxlanılması üçün ideal baza.
- Redis – yaddaşda məlumat saxlamaq üçün istifadə edilən sistem, keşləmə üçün uyğundur.
Backend inkişafçısının əsas vəzifələri
- İstifadəçi sorğularının işlənməsi. Məsələn, istifadəçi forma göndərdikdə server həmin məlumatı qəbul edir, yoxlayır, məlumat bazasında saxlayır və cavab qaytarır.
- API-lərin yaradılması və dəstəklənməsi. Frontend və ya xarici xidmətlərin backend-ə müraciət etməsi üçün interfeyslərin yaradılması.
- Təhlükəsizliyin təmin edilməsi. Məsələn, məlumatların şifrələnməsi, autentifikasiya və avtorizasiya proseslərinin tətbiqi.
- Miqyaslanma və performans. Yüksək yüklənmə zamanı sistemi davamlı və stabil saxlamaq.
Backend inkişafında əsas prinsiplər və yanaşmalar
Tətbiq arxitekturası
- Monolit arxitektura – bütün sistem komponentlərinin bir proqram daxilində birləşdirildiyi ənənəvi yanaşma.
- Mikroxidmətlər – sistemi müstəqil modul hissələrə bölmək və onların bir-biri ilə API vasitəsilə əlaqələndirilməsi.
- Serverless – serverlərin idarə olunmadığı, yalnız buludda işləyən funksiyaların yazıldığı yanaşma (məsələn, AWS Lambda).
Əlaqə protokolları və texnologiyaları
- HTTP/HTTPS – internetdə qarşılıqlı əlaqənin əsas protokolu.
- REST API – resurslarla işləyən API-lərin yaradılması üçün standart yanaşma.
- GraphQL – məlumatlarla sorğular vasitəsilə işləmək üçün müasir və çevik üsul.
- WebSocket – server və müştəri arasında ikitərəfli əlaqə üçün protokol.
Backend inkişafında təhlükəsizliyin əhəmiyyəti
Backend – məxfi məlumatların saxlanıldığı hissədir. Buna görə inkişafçının əsas vəzifələrindən biri bu məlumatları qorumaqdır:
- Məlumatların şifrələnməsi. Məlumat ötürülməsi zamanı SSL/TLS protokollarından istifadə.
- Hücumların qarşısının alınması. Məsələn, SQL inyeksiyaları, XSS hücumları və digər təhlükələrin qarşısını almaq.
- Autentifikasiya və avtorizasiya. Tokenlərdən, OAuth 2.0 və ya JWT-dən istifadə.
Backend inkişafının uğurlu həllərinə nümunələr
- Amazon. Milyonlarla sorğunu saniyədə işləmək üçün mikroxidmət arxitekturasından istifadə edir.
- Netflix. Sabit video təqdim etmək üçün dinamik miqyaslanan serverlər və mikroxidmətlər tətbiq edir.
- Facebook. Frontend və backend arasında çevik qarşılıqlı əlaqəni təmin etmək üçün GraphQL-dən fəal şəkildə istifadə edir.
Backend inkişafı yalnız texniki deyil, həm də yaradıcı bir işdir. Bu sahə proqramlaşdırma dillərini bilmək, məlumat bazaları ilə işləmək, arxitekturanı anlamaq və təhlükəsizlik təmin etmək kimi bacarıqlar tələb edir. Yaxşı düşünülmüş backend hər hansı rəqəmsal məhsulun uğurunun təməlidir – sadə bir veb-saytdan mürəkkəb süni intellekt sisteminə qədər.